تحلیل رابطه‏ ی آزاد سازی تجاری و اشتغال زنان در ایران : مطالعه‏ موردی کارگاه‏های بزرگ صنعتی WORD

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول- کلیات تحقیق

مقدمه

1-1- بیان مسأله و اهمیت تحقیق.......1

1-2- واژه‏های کلیدی.........5

1-3- اهداف تحقیق...........6

1-4- فرضیه‏های تحقیق.......7

1-5- پرسش‏های تحقیق.......7

1-6- متغیرهای تحقیق.......7

1-7- نوع مطالعه، روش و نحوه اجرای تحقیق...8

1-8- ابزار گردآوری داده‏ها و جامعه آمار ی....8

1-9- محدودیت‏های تحقیق.....9

1-10- نتیجه‏گیری.....9

فصل دوم- مبانی نظری و ادبیات تحقیق

مقدمه

2-1- مفهوم تقاضای نیروی کار...........13

2-2- مروری بر تئوری‏های تقاضای عامل کار.......15

2-2-1- تئوری‏های ایستای تقاضای عامل کار........15

2-2-2- تئوری‏های پویای تقاضای عامل کار.....22

2-3- مروری بر تئوری‏های حاکم بر بازار کار زنان..................................25

2-3-1- رویکرد نئوکلاسیک...............................................................26

2-3-2- مدل تراکم جمعیت یا ازدحام جمعیت...........................................28

2-3-3- نظریه رویکرد سرمایه انسانی..................................................32

2-3-4- مدل تقسیم مشاغل در بازار کار داخلی........................................35

2-3-5- مدل بازار کار دوگانه.............................................................37

2-3-6- انتخاب منطقی و عوامل غیرتبعیض‏آمیز......................................38

2-4- فرصت‏ها و چالش‏های جهانی‏شدن.................................................41

2-4-1- اشتغال و جهانی‏شدن..............................................................41

2-4-2- جهانی‏شدن و اشتغال زنان.......................................................44

2-5- نتیجه‏گیری.............................................................................45

فصل سوم- پیشینه تحقیق

مقدمه............................................................................................49

3-1- مروری بر مطالعات انجام شده در ایران........................................50

3-2- مروری بر مطالعات انجام شده در خارج از کشور............................60

3-3- نتیجه‏گیری.........................................................................66

فصل چهارم- ساختار اشتغال در کارگاه‏های بزرگ صنعتی کشور

4-1- مقدمه................................................................................69

4-2- تعاریف و مفاهیم..................................................................70

4-3- بررسی ساختار اشتغال زنان در کارگاه‏های بزرگ صنعتی کشو.......72

4-4- بررسی وضعیت دستمزد نسبی زنان در کارگاه‏های صنعتی.............85

4-5- نتیجه‏گیری..........................................................................91

فصل پنجم- برآورد مدل و تحلیل نقش آزادسازی تجاری بر اشتغال زنان

مقدمه

5-1- تصریح مدل تجربی تابع اشتغال زنان.........................................95

5-2- نحوه جمع‏آوری و محاسبه داده‏های آماری مورد استفاده در مدل........97

5-3- روش اقتصادسنجی بکار رفته در تخمین مدل...............................98

5-4- نتایج تخمین مدل و تفسیر نتایج آن...........................................105

5-5- نتیجه‏گیری........................................................................110

فصل ششم- نتیجه‏گیری و پیشنهادات

6-1- نتایج تحقیق.......................................................................113

6-2- توصیه‏های سیاستی.............................................................117

فهرست منابع و ماخذ

چکیده انگلیسی

فهرست جدول‏ها

 عنوان صفحه

4-1-جدول...........................................................................................73

4-2-جدول...........................................................................................75

4-3- جدول..........................................................................................78

4-4- جدول..........................................................................................81

4-5- جدول..........................................................................................82

4-6- جدول..........................................................................................83

4-7- جدول..........................................................................................84

4-8- جدول..........................................................................................86

4-9- جدول..........................................................................................89

4-10- جدول.......................................................................................90

5-1- جدول....................................................................................... 106

5-2- جدول.......................................................................................107

5-3- جدول.......................................................................................108

5-4- جدول.......................................................................................109

 فهرست نمودارها

 عنوان صفحه

2-1- نمودار............................................................................................14

2-2- نمودار...........................................................................................31

 چکیده

جهانی‏شدن که از آن به‏عنوان فرایندی از ادغام سریع اقتصادی بین کشورها که شامل آزادسازی تجاری، جریان سرمایه‏گذاری و نیز تغییرات تکنولوژیکی است، یاد می‏کنند و آزادسازی تجاری به‏عنوان مهم‏ترین نیروی پیش‏برنده جهانی‏شدن محسوب می‏گردد . در این میان، یکی از پدیده‏هایی که تحت تأثیر جهانی‏شدن قرار می‏گیرد بازار کار است. یکی از شاخص‏های کلیدی بازار مربوط به عدم تعادل‏های جنسیتی در بازار کار است که با اختلاف نرخ بیکاری زنان و مردان اندازه‏گیری می‏شود و می‏تواند تحت تاثیر آزادسازی تجاری قرار گیرد، لذا در این پژوهش به بررسی رابطه اثرات آزادسازی تجاری بر اشتغال زنان در کارگاه‏های بزرگ صنعتی پرداخته شده است. هدف اصلی این مطالعه بررسی اثرات آزادسازی تجاری بر سهم اشتغال زنان در کارگاه‏های بزرگ صنعتی کشور و شناسایی راهکارهای افزایش اشتغال زنان است. در این پژوهش از روش اقتصاد سنجی پانل دیتا برای سال‏های نمونه 85-1373 و طبقه‏بندی هشت‏گانه بر حسب کد دو رقمی ISIC (104 مشاهده) استفاده گردید و نتایج بر این موضوع که آزادسازی تجاری پنجره فرصتی برای اشتغال زنان است دلالت دارد. نتایج بدست آمده نشانگر آن است که نسبت سرمایه فیزیکی به ارزش‏افزوده و نسبت دستمزد زنان به مردان تاثیر منفی و نسبت‏های سرمایه تحقیق و توسعه به ارزش‏افزوده، صادرات به ارزش‏افزوده و واردات به ارزش‏افزوده تاثیر مثبت و معناداری بر سهم اشتغال زنان داشته‏اند. به‏عبارت دیگر، نیروی کار زن با سرمایه تکنولوژیکی رابطه مکملی و با سرمایه فیزیکی رابطه جانشینی دارد. افزون بر این، نیروی کار زن و مرد در فعالیت‏های صنعتی مکمل یکدیگر هستند.

کلمات کلیدی: آزادسازی تجاری، درجه بازبودن اقتصاد، تبعیض دستمزد، جنسیت.

فصل اول

کلیات

 مقدمه

آمارهای رسمی نشان می‏دهد که فقط 11 درصد زنان نیروی کار جامعه را تشکیل می‏دهند و این وضعیت طی سال‏های 1335 تا 1375 تغییر چندانی نیافته ‏است[1]. همچنین، در گزارش‏های توسعه انسانی سازمان ملل نوشته شده که زنان بهره بسیار کمی را از منافع توسعه داشته‏اند. گرچه نیمی از جمعیت دنیا را تشکیل می‏دهند ولی سهم آنان در جمعیت فعال اقتصادی حدود سی درصد و در برخی از کشورها بسیار کمتر از این رقم برآورد می‏شود[2]. همچنین سوابق تحقیق، نشان می‏دهد که مسئله اشتغال دانش آموختگان طی سالهای اخیر در ایران به عنوان یکی از چالش‏های اساسی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در زمره مهم‏ترین تهدیدهای امنیت و توسعه ملی مطرح شده‏است[3].

زنان دربازار کار ایران صد سال بعد از زنان در جوامع صنعتی جهان، حضور یافته‏اند، این تاخیر تنها ماهیتی نیست، بلکه از لحاظ کمیت هم واجد نکات و جنبه‏های منفی است. به سخن دیگر، آن دم که مدیران و کارفرمایان ایرانی به ضرورت حضور نیروی کار زنان در بخش‏هایی از صنعت و خدمات پی برده‏اند و بدان متقاعد شده‏اند، تا زمانی که این حضور انبوه و متراکم شده‏است، سیر تحولات کند و آهسته پیش رفته‏ است زیرا شرایط برای تولید انبوه که با ساخت یا ورود تکنولوژی ارتباط مستقیم دارد، تا مدت‏ها مهیا نبوده و بازار کار ظرفیت جذب نیروی کار زنان را نداشته‏ است. براساس آمارهای سال 2004 ، رتبه جنسیتی ایران در بین 144 کشور جهان که هر ساله[4]UNDP منتشر می‏کند و مربوط به توسعه پایدار است، 82 می‏باشد. حتی در بین کشورهای همسایهاز همه عقب‏تر هستیم. در همان سال، رتبه ترکیه 70، اردن 76،مالزی 51، عربستان72 و بحرین 39 بوده است.
رتبه جنسیتی از سه شاخص بهداشت، آموزش و اقتصاد و کسبدرآمد زنان تشکیل شده است. وضعیت بهداشت و آموزش زنان در ایران هر سال رو به افزایشاست. بنابراین وضعیت اقتصادی و درآمدی زنان ایران است که کشورمان را در رتبه پایین‏تری قرار داده‏است.

جهان امروز با تنش‏های ناشی از بحران‏های اقتصادی، فرهنگی، قومی و سیاسی که خود را به صورت‏های گوناگون نشان می‏دهند همراه است. در جوامعی که غلبه بر بحران‏ها هدف سیاست‏گذاران است، توجه همه جانبه به نیروی کار زنان البته و لاجرم در دستور کار قرار می‏گیرد، زیرا در عمل ثابت شده‏ است که بی‏اعتنایی به این نیرو بر شدت بحران‏ها افزوده ‏است .

خوشبختانه زنان در عرصه فعالیت‏های شغلی، فرهنگی، خانوادگی و سیاسی دیگر آن شی زینتی و تجملی نیستند که پیش از این به شمار می‏آمدند. در گذشته زنان دست‏آویزی می‏شدند تا احزاب و گروه‏های سیاسی برای زینت بخشیدن به شعارهای تبلیغاتی خود به آن‏ها بها بدهند. اما اکنون به رسمیت شناختن نیروی کار زنان در تمام امور فرهنگی، اقتصادی و سیاسی خواست و نیاز جوامعی است که قرن‏ها این نیرو را زیر انواع پوشش‏های اخلاقی و سنتی نادیده گرفته‏اند.

 1-1- بیان مساله و اهمیت تحقیق

جهانی‏شدن، پدید‏ه‏ای چند بعدی است که دارای جنبه‏های مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. از جهانی‏شدن، به عنوان فرایندی از ادغام سریع اقتصادی بین کشورها، که شامل آزادسازی تجاری، جریان سرمایه‏گذاری و همچنین تغییرات تکنولوژیکی است، یاد می‏شود. در جایی دیگر، از جهانی‏شدن با عنوان کاهش در موانع اعم از تکنولوژیکی یا قانونی برای مبادله اقتصادی میان ملت‏ها صحبت شده‏ است. با وجود آنکه پدیده جهانی‏شدن دارای جنبه‏های مختلفی، اعم از آزادسازی تجاری، تغییرات تکنولوژیکی، مهاجرت و جابه جایی سرمایه است، اما در متون اقتصادی، هر جا که صحبت از جهانی‏شدن پیش می‏آید، بحث بیشتر روی تجارت و آزادسازی تجاری متمرکز می‏شود. آزادسازی تجاری که به عنوان حرکت به سمت تجارت آزاد از طریق کاهش در تعرفه‏ها و سایر موانع تجاری تعریف شده ‏است ، مهم‏ترین نیروی پیش‏برنده جهانی‏شدن محسوب می‏شود. در دو دهه اخیر، افزایش سریع در جریان کالاها و خدمات میان مرزهای کشورهای مختلف، یکی از جنبه های قابل مشاهده افزایش در ادغام اقتصادی کشورها بوده‏ است.

به‏طور کلی، چنین تصور می‏شود که تجارت برای هر کشوری مفید است. منابع مختلفی وجود دارند که از طریق آن‏ها، می‏توان از تجارت منفعت برد. موافقان و مخالفان پدیده جهانی‏شدن در دفاع از نظرات خود، به جنبه‏های مثبت و منفی بسیاری از جهانی‏شدن و به‏خصوص آزادسازی تجاری اشاره دارند. موافقان آزادسازی تجاری، معتقدند که در فرآیند آزادسازی، بازار کار به سمت انعطاف‏پذیری بیشتر حرکت کرده و شفافیت آن گسترش، و در نتیجه تجارت و مبادلات اقتصادی، تقاضا برای نیروی متخصص در بخش‏هایی که به بازار جهانی راه یافته‏اند، افزایش می‏یابد. افزایش کارایی عوامل تولید، ارتقای سرمایه‏گذاری در نیروی انسانی و سرمایه فیزیکی، رشد تولید در بخش‏هایی که از مزیت نسبی برخوردارند، شفاف شدن ارتباط میان کارگر و کارفرما، رقابتی شدن بازار کار و حذف انحراف قیمت عوامل تولید، از جمله کار و سرمایه، از دیگر پیامدهای مورد انتظار این اثرگذاری است. اما منتقدان آزادسازی تجاری نیز، به مشکلاتی از قبیل افزایش در بیکاری و نا‏برابری دستمزدها در کشورهای پیشرفته، افزایش استثمار کارگران در کشورهای در حال توسعه، افزایش در فقر ونا‏برابری جهانی و ... اشاره می‏کنند. با وجود این موارد، اگر از چارچوب نظریه‏های تجارت بین‏الملل به مسئله تجارت آزاد نگریسته شود، بدون تردید، این پدیده برای کشورهای در حال توسعه که دارای نیروی کار فراوان‏اند، بسیار مثبت تلقی می‏شود.

گفتنی است، آزاد‏سازی تجارت در کشورهای فقیر در مناطق ویژه اقتصادی شروع شده‏ است که در آنجا تولید‏کنندگان می‏توانند مواد اولیه خود را بدون تعرفه وارد کنند و کالای نهایی را جهت صادرات آماده کنند[5] . کشورهای در حال توسعه به‏خصوص آن‏ها که دارای نیروی کار بیشتری هستند، شامل سهم بالای استخدام زنان در صنایع صادراتی است. شرح حال مناطق فعال صادرات(E.P.Z)[6] در کشورهای آسیایی ، به‏خصوص چین همگی موید این حضور پررنگ زنان بعنوان نیروی کار است. آنچنان که در در مناطق صادراتی اغلب صنایع سبک مانند پوشاک و کفش و الکترونیک و اسباب‏بازی مورد توجه قرار می گیرد و این نوع صنایع کاربر که به مهارت زیادی نیاز ندارند، اغلب توسط زنان اشغال شده ‏است. بنابراین اگر تحول مثبتی در این راستا رخ دهد زنان از آن بهره‏مند می‏شوند. تجارت در کشورهای با درآمد پائین نشان می‏دهد که صنعتی شدن همانگونه که به صادرات وابسته است به زنان نیز وابسته است، پس تجارت آزاد، نه تنها سبب افزایش اشتغال و افزایش کارایی و رشد، بلکه به طور همزمان سبب افزایش در فرصت‏های اشتغال و افزایش دستمزد و کاهش تبعیض دستمزدی برای نهاده فراوان در آن کشورها (نیروی کار غیر ماهر) می‏شود[7].

با توجه به اینکه یکی از شاخص‏های کلیدی بازار کار مربوط به عدم تعادل‏های جنسیتی در بازار کار است که با اختلاف نرخ بیکاری زنان و مردان اندازه‏گیری می‏شود که از 9/4 درصد در سال 1375 به 5/12 درصد در سال 1385 افزایش یافته‏ است و به‏رغم روند افزایشی سهم اشتغال زنان از 1/12 درصد به 6/13 درصد، ولی نرخ بیکاری آن‏ها به‏دلیل بالا بودن فشار عرضه نیروی کار افزایش زیادی یافته ‏است[8]. در برنامه چهارم توسعه مقرر گردیده ‏است که این فاصله از 5/6 واحد درصد در سال 1383 به 1/1 واحد درصد در سال 1388 کاهش یابد. عملکرد دو سال اول برنامه نشان می‏دهد فاصله نرخ بیکاری زنان و مردان از 9/12 درصد در 1383 به 5/12 درصد در سال 1385 تقلیل یافته‏ است. همچنین در دهه اخیر(85-1375) نرخ بیکاری زنان دارای تحصیلات عالی از 7/4 درصد به 7/16 درصد افزایش یافته و به روشنی بیان‏کننده محدود بودن فرصت‏های شغلی برای زنان علیرغم افزایش سریع سهم پذیرفته شدگان دختر در دانشگاه‏ها می‏باشد. پس کشور ایران با داشتن بخش عظیمی از زنان دارای تحصیلات عالی (نیروی کار ماهر) و همچنین زنان دارای تحصیلات پایین‏تر (نیروی کار نیمه ماهر) در ترکیب جمعیتی خود، آگاهی و آشنایی سیاست‏گذاران کشور با اثرات مثبت و یا احتمالا منفی آزاد‏سازی تجاری بر اشتغال زنان به‏ویژه در بخش صنعت که دارای ارتباط تنگاتنگ‏تری با آزاد‏سازی تجاری است، احساس می‏شود، تا با بهره گیری از این دانسته‏ها و اتخاذ تصمیم مناسب از منافع ناشی از جهانی‏شدن و جلوگیری از ناهنجاری‏های ناشی از افزایش نابرابری دستمزدها جلوگیری شود.

شایان ذکر است که نرخ بیکاری زنان در کشورمان از 3/13 درصد در سال 1375 به 3/23 درصد در سال 1385 و افزایش فاصله نرخ بیکاری بین زنان با مردان از 9/4 درصد در سال 1375 به 5/12 درصد در سال 1385 اهمیت بررسی این مسئله به‏عنوان یکی از معضلات و مشکلات ایران کاملاً نمایان می‏شود. با عنایت به اینکه آمارهای بیشتری در زمینه عوامل موثر بر اشتغال زنان در کارگاه‏های بزرگ صنعتی وجود دارد (بویژه آمارهای دستمزد به تفکیک زنان و مردان) این بخش را انتخاب نموده‏ایم تا بتوان راهکارهای موثر برای افزایش اشتغال زنان را شناسایی نمود. افزون بر این، بخش صنعت بیش از بخش‏های دیگر از آزاد‏‏سازی تجاری تاثیر می‏پذیرد و شناسایی این آثار از اهمیت زیادی برخوردار است.

بررسی نوشتارهای مربوط به این موضوع در کشور نشان می‏دهد که اثر آزاد‏سازی تجاری بر اشتغال زنان، تاکنون مورد بررسی قرار نگرفته ‏است . لذا می‏توان گفت بررسی تاثیر آزاد‏سازی تجاری بر وضعیت اشتغال زنان با تاکید برکارگاه‏های صنعتی ده نفر کارکن و بیشتر ایران، برای اولین بار است که مورد بررسی قرار می‏گیرد.

 1-2- واژه های کلیدی

آزاد‏سازی تجاری[9]، درجه ی باز بودن اقتصاد[10]، جنسیت[11]، تبعیض دستمزد[12].

آزاد‏سازی تجاری که به عنوان حرکت به سمت تجاری آزاد از طریق کاهش تعرفه‏ها و سایر موانع تجاری تعریف می‏شود، مهم‏ترین نیروی پیش برنده جهانی‏شدن محسوب می‏شود.

درجه بازبودن اقتصاد براساس مطالعات تجربی، از جمله عوامل موثر بر بهره‌‏وری می‌باشد. برای تعیین درجه باز بودن اقتصاد، معیارها و روش‌های متعددی وجود دارد نظیر شاخص باز بودن ساچ و وارنر[13] که با لحاظ نمودن اثرات عواملی نظیر نرخ تعرفه‌ها، محدودیت‌های غیرتعرفه‌ای، حاشیه نرخ ارز حاصل می‌شود و بین صفر تا یک است و هر چه به سمت 1 برویم اقتصاد بسته‌تر می‌شود.