بررسی جایگاه اجتماعی زن در قرآن و کتاب مقدس عبری

بررسی جایگاه اجتماعی زن در قرآن و کتاب مقدس عبری

1-طرح مسئله

با ظهور مدرنیته تعریف جدید از انسان و تعیین جایگاه او، منشأ تحولات اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و ایجاد رویکرد جدیدی در علم و تمدن شد. همانطور که در کتاب متفکران یونانی آمده است یکی از دغدغه های اساسی در تاریخ تفکر بشر، تعیین جایگاه انسان، ارائه تعریف از او و برشمردن ویژگی‌های وجود وی بوده است. تعیین جایگاه انسان نیز به همین تعاریف و شاخص‌های انسان شناختی باز می‌گردد. ایجاد و جهت‌گیری تمدن ها نیز همواره به تعیین این جایگاه وابسته بوده است. [1]

تعیین جایگاه انسانی زنان نیز بحث مهم، دیرباز و پر دامنه ای است که آثار فراوانی در زندگی آنان به طور ویژه و در زندگی نوع بشر به طور عام داشته است. لذا پژوهش حاضر با عنوان «جایگاه اجتماعی زن در متن مقدس عبری و قرآن» با توجه به این مهم طرح ریزی گردید. در این نگارش جهت تبیین جایگاه اجتماعی زن به دو مقوله منزلت انسانی و منزلت اجتماعی زن توجه شده است چرا که هر دو عنصر نامبرده در شکل گیری و تعیین جایگاه اجتماعی زن نقش اساسی و انکار ناپذیری ایفا می نمایند.

با درنگی کوتاه در گذر تاریخ می بینیم به جزء عده‌‌ی معدودی از زنان، زن در طول تاریخ منزلت و جایگاه اجتماعی چشمگیری نداشته است. به نظر می رسد وجود نگرش های افراطی و تفریطی راجع به منزلت انسانی و اجتماعی زن عامل اصلی این محرومیت باشد. در بررسی چگونگی و چرایی شکل گیری این نگرش ها با علل و عوامل بسیاری مواجه می شویم. اما آنچه که به موضوع بحث ما مرتبط می شود نقش متون دینی در ایجاد و تداوم چنین دیدگاههایی است. علاوه بر عقاید و مکاتب باستان برخی به استناد روایت آفرینش و ارائه تماثیلی از شر ذاتی زن و همچنین خطابات مردسالارانه و بعضاً زن ستیز در برخی متون دینی منزلت انسانی و جایگاه اجتماعی فرودستی برای زن در نظر می گیرند.

از طرفی دیگر، عده‌ای نیز با استناد به همین متون، زن را موجودی فرا بشری دانسته و با استناد به روایت آفرینش و ارتقاء سطح کمال در توالی آفرینش، زن را موجودی برتر دانسته که هیچ مخلوقی حتی مرد، به پای او نمی‌رسد.

نمونه های نامبرده نشان می دهد که متن مقدس عبری و قرآن از جمله متون دینی هستند که در باب منزلت انسانی و اجتماعی زن سکوت نکرده و با ارائه تماثیل و روایاتی در این باره موضع گیری کرده و سخن رانده اند. اما وجود نگرش‌های غیر واقع بینانه راجع به شخصیت انسانی و به تبع آن جایگاه اجتماعی زن از متون دینی، اهمیت توجه به این موضوع را دوچندان می‌نماید.

درواقع، واکاوی متون دینی ادیان، یکی از مهمترین منابع جهت شناخت «جایگاه اجتماعی زن» می‌باشد که ذیل دو مقوله منزلت انسانی ومنزلت اجتماعی در کتب نامبرده مطمح نظر واقع خواهد شد.

در تبیین منزلت انسانی زن درجه و رتبه انسانیت و جهت بررسی منزلت اجتماعی زن نقش ها و پایگاههای اجتماعی تعریف شده و نمودهای مشارکت اجتماعی زن در منظر قرآن و کتاب مقدس عبری مورد توجه واقع می شود. مجموع مباحث مطروحه نشانگر جایگاه اجتماعی زن در متون نامبرده خواهد بود که برای دستیابی به این مهم رعایت شرط اساسی پرهیز از پیش داوری و ارائه‌ی هر گونه پیش فرضی ضروری به نظر می رسد. لذا در این پژوهش سعی شده است، بارعایت همین شرط اساسی شواهد موضوع پیش رو در متن مقدس عبری و قرآن مورد کنکاش قرارگیرد تا قدمی هر چند کوچک جهت تنویر افکار و تغییر نگرش جوامع مخاطب نسبت به جایگاه انسانی و اجتماعی زن برداشته باشیم.

2-ضرورت مسئله

یکی از راههای بررسی عقاید و نگرشهای رایج در جوامع دینی مختلف، بررسی متون دینی ادیان می‌باشد. پذیرش و مرجعیت متون مقدس سبب اطاعت بی‌چون و چرا از آنها و شکل گیری تدریجی افکار، عقاید و رسومی می‌گردد که در طول اعصار به فرهنگ یک جامعه دینی تبدیل می شود. یکی از موضوعاتی که به نظر می‌رسد علاوه بر عقاید و مرسومات باستان در متون مقدس ریشه دارد، موضوع منزلت انسانی و جایگاه اجتماعی زن می‌باشد. متون مقدس نه تنها راجع به این مسئله بی‌توجه نبوده بلکه موضوع گیری‌های متفاوت و بعضاً متضادی را نیز گرفته‌اند، از این رو سیمون دبووار می نویسد:

« قانونگذاران، کاهنان، فیلسوفان، نویسندگان و دانشمندان مصرانه خواسته‌اند نشان دهند که وضع تبعی زن خواسته آسمان هاست و برای زمین سودمند است».[2]

که همین امر بررسی این موضوع را در متون دینی اجتناب ناپذیر می‌نماید. از جمله متونی که به وضوح به این موضوع می‌پردازند می‌توان به متن مقدس عبری و قرآن اشاره نمود. بیان روایت آفرینش، ارائه تماثیلی از رابطه‌ی زن و شر و خطابات متون از جمله مواردی است که به نوعی انعکاس دهنده و بازگوکننده‌ی موضوع این متون راجع به منزلت انسانی زن می باشند. هم چنین اشاره این متون به نقش‌های مختلف زن در حیطه‌ی فردی (خانوادگی) و اجتماعی حاکی از توجه این کتب به منزلت و جایگاه اجتماعی زن می‌باشد.

از طرفی بسیاری از مخالفان اسلام با استناد به برخی آیات قرآن جایگاه زن را در این مکتب آسمانی فرودست برشمرده و این مسئله را به عنوان یکی از نقاط ضعف این دین الهی مطرح می نمایند. ما با بررسی آیات قرآن و متن مقدس عبری ضمن رد این نظریه نشان می دهیم قرآن بر خلاف متن مقدس عبری (که کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان در سراسر عالم می باشد) نه تنها دیدگاه فرودستی نسبت به زن نداشته که مخالف آن نیز می باشد.

ذکر این مقدمه ضرورت تحقیق حاضر با عنوان «بررسی جایگاه اجتماعی زن در متن مقدس عبری و قرآن» را بیش از پیش نشان می‌دهد.

3-پیشینه تحقیق

مسئله زن و بحث پیرامون این موضوع را نمی‌توان به طور دقیق به دوران یا زمان خاصی محدود کرد. می‌توان گفت خاستگاه پردازش این مسئله شکل گیری نخستین جوامع بشری وتمدن‌ها می باشد.

نه تنها حکما و فلاسفه یونان باستان که تمام مبشران و پیام آوران ادیان و متون مقدس نیز این موضوع را مورد مداقه قرار داده‌اند. اما با ظهور عصر مدرنیته مسئله زنان به دلیل رویکرد دینی آن رنگ و بوی تازه‌ای یافته و به یکی از چالش‌ برانگیزترین مباحث روز تبدیل شد. امروزه در بسیاری از پژوهش‌ها با توجه به پارامتر‌های ارائه شده در باب مسئله زن در متون مقدس و یا گفتار شارحان و بزرگان ادیان به این موضوع توجه می‌شود.

پژوهش حاضر نیز منزلت انسانی و جایگاه اجتماعی زن را از منظر دو کتاب بزرگ یعنی قرآن و متن عبری مورد بررسی قرار می‌دهد. از اینرو در بررسی پیشینه‌ی این تحقیق به دو جنبه توجه شده است:

1- بررسی آثار مربوط به منزلت انسانی و جایگاه اجتماعی زن در علوم اجتماعی

2- بررسی آثار مربوط به موضوع مد نظر در قرآن و کتاب مقدس عبری

پس از مطالعه در منابع مربوط نتایج به دست آمده به قرار زیر است:

الف) در میان پژوهش‌های پیشین با موضوع زن بیشتر به رویکرد فقهی –حقوقی این مسئله توجه شده است.

ب) بیشتر تحقیقات انجام شده صرفاً حالت یک بعدی داشته و تنها این موضوع را در یکی از کتب قرآن یا متن عبری مورد مداقه قرار داده‌اند.

لذا با توجه به مطالب مذکور از جنبه‌های نوآوری متن حاضر می‌توان به رویکرد جدید آن به موضوع زن آنهم به شیوه‌ای تطبیقی بین قرآن و متن عبری اشاره نمود. در این پژوهش سعی شده است تا با رویکردی جامعه شناختی به بررسی همزمان موضع قرآن و متن عبری در باب منزلت انسانی و جایگاه اجتماعی زن بپردازد.

در میان پژوهش‌های انجام پذیرفته، کتاب، حقوق زن در قرآن و عهدین[3]، نوشته‌ی خانم طاهره فتیده نور حسن از جمله کتبی است که با شیوه‌ای تطبیقی بین قرآن و عهدین به حقوق زن در این کتب می‌پردازد. این کتاب گرچه حاوی نکات ارزنده‌ای بوده و از شیوه‌ی تطبیقی نیز بهره جسته است اما به دلیل رویکرد فقهی – حقوقی آن و پرداختن به مسائل حقوقی زنان هم چون ازدواج، ارث و طلاق و ... از پژوهش حاضر متمایز می‌گردد. کتاب دیگری که مسئله زن را با نگاهی حقوقی- اجتماعی بررسی می‌نماید، زن در ادیان بزرگ جهان[4] نوشته‌ی جین هولم[5] و همکاران وی می‌باشد. این کتاب به ارائه دیدگاهها و نظرات نویسندگان بزرگ و متخصص در ادیان مختلف اعم از توحیدی و غیرتوحیدی در باب مسئله زن پرداخته است. گرچه در مقالات این کتاب سعی شده است تا به موضوع زن از جوانب مختلفی هم چون حقوقی، اجتماعی و فرهنگی پرداخته شود اما به دلیل عدم استناد به متون مقدس با نوشته‌ی پیش رو تفاوت‌های چشمگیری دارد.

بعلاوه اکثر پژوهش‌های انجام شده یا به لحاظ شیوه و یا به لحاظ رویکرد (حقوقی)، با نوشته‌ی حاضر متفاوت می‌باشند. این مسئله با بررسی بیشتر منابع نیز به اثبات می‌رسد، بطوریکه اگر جنبه‌ی تطبیقی پژوهش را کنار گذاشته و پیشینه‌ی تحقیق را به لحاظ رویکرد مورد توجه قرار دهیم به منابع ارزنده‌ای بر می خوریم که گرچه به صورت غیر تطبیقی (بررسی موضوع در یکی از متون دینی) عمل کرده‌اند اما موضوع بحث را به خوبی مورد بررسی قرار داده‌اند که از این جمله می توان به کتاب ارزنده‌ی زن در آیینه‌ی جلال و جمال الهی[6] نوشته آیت الله جوادی آملی اشاره نمود. استاد در این کتاب معظم ضمن اثبات انسان بودگی زن بر اساس آیات قرآن به بررسی منزلت انسانی زن از ابعاد مختلف اعم از عرفانی، برهانی و علمی پرداخته‌اند. این کتاب به دلیل استناد به آیات شریف قرآن کریم و تفسیر و تبیین آنها از جمله منابع اصلی ما در این پژوهش به شمار می‌آید. بعلاوه رویکرد متفاوت این کتاب به موضوع زن و عدم پرداختن به مسائل حقوقی صرف، از دیگر امتیازات آن به حساب آمده که نه تنها در این نوشته بلکه در بسیاری از کتب نوشته شده با موضوع زن به عنوان یکی از منابع ارزنده به آن استناد می‌شود. کتاب زن در آیینه جلال و جمال الهی با توجه به ابعاد مختلف شخصیت زن در قرآن اثری بدیع در میان آثار فراوان موضوع زن در اسلام به شمار می‌آید.

[1]- گمپرتس، تنودر، متفکران یونانی، ترجمه‌ی محمد حسن لطفی، ناشر شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، تهران،1375، ج 1، ص 511.

[2] - دبووار، سیمون، جنس دوم،ترجمه قاسم صنعوی، نشر توس،1380، ص27.

[3] - فتیده نور حسن، طاهره، حقوق زن در قرآن و عهدین، ناشر فرهنگ گستر،1379.

[4] - هولم، جین و همکاران، زن در ادیان بزرگ جهان، ترجمه علی غفاری، انتشارات امیر کبیر، 1378.

3-Jean Holm

[6] - جوادی آملی، عبدالله،زن در آیینه جلال و جمال الهی، نشر اسراء، چاپ چهاردهم، 1386.

فصل اول: کلیات.. 1

1-طرح مسئله2

2-ضرورت مسئله4

3-پیشینه تحقیق. 5

4-اهداف.. 11

5-فرضیه‌ها11

6-سؤالات تحقیق. 12

6-1سؤال اصلی. 12

6-2سؤالات فرعی. 12

7-روش شناسی. 13

8-مفهوم شناسی. 14

8-1مفهوم جایگاه اجتماعی. 14

8-2مفهوم واژه زن. 14

8-3مفهوم کتاب مقدس عبری.. 15

8-3-1 تفاسیر و ترجمه های کتاب مقدس عبری.. 16

فصل دوم:تبیین نظری موضوع. 18

مقدمه19

بخش اول : تبیین نظری منزلت انسانی زن. 21

1-اصل انسان بودگی زن. 21

2-نظریات رایج درباره منزلت انسانی زن. 24

2-1فروتری ارزشی زنان. 25

2-2برتری زنان بر مردان. 25

2-3تساوی زن و مرد26

بخش دوم: تبیین نظری منزلت اجتماعی زن. 27

1-پایگاه اجتماعی. 27

2-نقش‌های جنسیتی. 28

2-1هویت جنسی. 29

2-2خاستگاه نقش‌های جنسیتی. 30

2-2-1طبیعت به عنوان خاستگاه نقش‌های جنسیتی. 31

2-2-2فرهنگ و اجتماع به عنوان خاستگاه نقش های جنسیتی. 31

2-2-3تأثیر صنعتی شدن بر نقش‌های جنسیتی. 33

2-3بحران هویت جنسی و پیامدهای آن. 34

فصل سوم: بررسی جایگاه اجتماعی زن در کتاب مقدس عبری 37

مقدمه38

بخش اول : بررسی منزلت انسانی زن در کتاب مقدس عبری. 39

1-روایت آفرینش.. 39

1 -1 اشتراک زن و مرد در اصل انسانییت.. 39

1-2 دیدگاهها و تفاسیر مختلف از خلقت زن. 45

1-3 هدف از خلقت زن. 49

2-رابطه‌ی شر و زن در کتاب مقدس عبری. 51

2-1 تبیین مفهوم شر در سنت یهود51

2-2 نسبت شر با زن در کتاب مقدس عبری.. 53

2-3 آیاتی که حاکی از شر بودن زن می‌باشند56

2-4 شر و زن در قبالا. 57

3-نقش جنسیت در خطا بات و فرامین کتاب مقدس عبری. 58

3-1 ادبیات و ساختار دستوری متن عبری.. 58

3-1-1صنعت استعاره در متن عبری.. 58

3-1-2 استفاده از افعال مذکر خطاب به زن ومرد59

3-1-3 به کارگیری صفات منفی زنانه در تشبیهات کتاب مقدس.. 59

3-1-4 وجوه دستوری ضمایر و صفات مربوط به خدا60

3-2 اهمیت اولاد ذکور و تاکید بر نخست زادگی. 61

3-3 تاثیر جنسیت در احکام مختلف متن. 62

3-4 دیدگاه ابزاری به زن. 64

3-5 عدم احتساب زنان در سرشماریها65

4-نتیجه گیری. 67

بخش دوم: بررسی منزلت اجتماعی زن در متن مقدس عبری. 69

1-جایگاه زن در خانواده70

1-1 اهمیت ازدواج و خانواده70

1-2 هدف از ازدواج در شریعت موسی. 73

1-3 زن در نقش مادری.. 74

1-3-1 منزلت و احترام مادر. 74

1-3-2 وظایف مادر درکتاب مقدس عبری.. 77

1-3-2-1 تربیت فرزندان. 77

1-3-2-2 نامگذاری فرزند78

1-4 زن در نقش همسری.. 79

1-4-1 اصول حاکم بر خانواده‌ی یهودی.. 80

1-4-1-1 تبعیت زنان و حاکمیت مردان. 80

1-4-1-2 احترام به زن. 82

1-4-1-3 تاثیر زن و مرد بر یکدیگر. 85

1-4-2 ملاک گزینش همسر. 87

1-4-2-1 یهودی بودن. 87

1-4-2-2 پاکدامنی وعفاف.. 87

1-4-3 وظایف زن در نقش همسری.. 91

1-4-3-1 توجه به امر خانه‌داری و رفع حوائج خانواده92

1-4-3-2 ایجاد آرامش خانواده93

1-4-3-3 تشویق شوهر و فرزندان به تحصیل تورات.. 94

1-4-3-4 اجرای احکام96

5-1 نمودهایی از مادران و همسران نمونه. 98

1-5-1ربکا (رفقه)98

1-5-2راحیل ولیه. 98

1-5-3روت.. 99

2-جایگاه زن در جامعه100

2-1 زنان در نقش نبیه. 101

2-1-1 تبیین مفهوم نبوت.. 101

2-1-2 نمونه ای از زنان نبییه. 102

2-1-2-1 سارا همسر ابراهیم102

2-1-2-2 مریم خواهر موسی. 103

2-1-2-3 دبوره105

2-1-2-4 حنا106

2-1-2-5 اوی گائیل ( ابیجایل)108

2-1-2-6 حلده108

2-1-2-7 استر. 109

2-2 زنان در نقش زمامداری.. 109

2-2-1ملکه‌ی سبا110

2-2-2 ملکه عتلیا111

2-2-3ملکه ایزابل. 111

2-3 زنان در نقش های منفی. 112

2-3-1 جادوگران و جن گیران. 113

2-3-2زنان بد کاره116

2-4 مشارکت اجتماعی نمودی ازجایگاه اجتماعی زن در متن عبری.. 119

3-نتیجه گیری. 124

فصل چهارم: بررسی جایگاه اجتماعی زن در قرآن کریم. 126

مقدمه127

بخش اول: بررسی منزلت انسانی زن در قرآن کریم128

1-روایت آفرینش.. 128

1-1 اشتراک زن و مرد در اصل انسانییت.. 128

1-1-1 آیاتی که گواه بر اشتراک زن و مرد در اصل انسانیت و گوهر وجود اند128

1-1-2آیاتی که زن و مرد را در رسیدن به کمال و هدف غایی آفرینش مشترک می‌دانند130

1-1-3 آیه‌های سیر پدایش انسان. 131

1-2 دیدگاهها و تفاسیر مختلف از خلقت زن. 133

1-3 هدف از خلقت زن. 137

2-رابطه‌ی زن و شر در قرآن. 139

2-1 نسبت شر با زن در قرآن. 139

2-2 آیاتی که حاکی از شر بودن زن می باشند140

3-خطابات متن و نقش جنسیت در فرامین قرآنی. 142

3-1 خطابات قرآن. 142

3-2 وجوه دستوری اسامی و صفات مربوط به خداوند144

3-3 اهمییت اولاد ذکور. 144

3-4 نعمت های بهشتی مردان. 145

3-5 تاثیر جنسیت بر احکام قرآنی. 146

4-نتیجه گیری. 149

بخش دوم: بررسی منزلت اجتماعی زن در قرآن کریم151

مقدمه151

1-جایگاه زن در خانواده151

1-1 اهمیت ازدواج در سنت اسلامی. 151

1-2 هدف از ازدواج. 153

1-2-1 بقای نسل انسان. 153

1-2-2 سکونت و آرامش.. 154

1-2-3 ارضای غریزه‌ی جنسی. 154

1-2-4 مشارکت در حیات معنوی و مادی.. 155

1-2-5 تربیت نسل. 155

1-3 زن در نقش مادر. 156

1-3-1 جایگاه و منزلت مادر. 157

1-3-2 نقش مادر در تربیت کودک.. 159

1-4 زن در نقش همسری.. 161

1-4-1 اصول و ضوابط حاکم بر خانواده مسلمان. 162

1-4-1-1 سرپرستی و قوامیت مرد162

1-4-1-2 احترام متقابل به یکدیگر. 166

1-4-1-3 عیب پوشی. 168

1-4-1-4 ابراز علاقه به یکدیگر. 168

1-4-1-5 تعاون وشورا169

1-4-2 ملاک گزینش همسر در اسلام170

1-4-2-1 مومن بودن. 170

1-4-2-2 پاکدامنی و عفاف.. 170

1-4-3 وظایف زن در نقش همسری.. 172

1-4-3-1 اطاعت از شوهر. 172

1-4-3-2 حفظ حقوق و منافع همسر. 172

1-4-3-4 انجام امور داخلی منزل. 173

1-5 نمودهایی از مادران و همسران نمونه. 174

1-5-1 همسر عمران (مادر مریم)174

1-5-2 یوکابد(مادر موسی)175

2-جایگاه زن در جامعه177

2-1 زنان در نقش نبییه. 179

2-1-1تبیین مفهوم نبوت.. 179

2-1-2مریم نمونه ای از نبوت زنان در قرآن. 180

2-2 زنان در نقش زمامداری.. 182

2-2-1ملکه سبا182

2-2-2 آسیه، ملکه مصر. 186

2-3 زنان در نقش های منفی. 187

2-4 نمودهای مشارکت اجتماعی زن در قرآن. 188

2-4-1 آیه‌ی مباهله (آل عمران :61)188

2-4-2 آیه 50 سوره‌ی احزاب.. 189

2-4-3 بیعت زنان با پیامبر. 189

2-4-4 اقدام خواهر موسی برای حفظ جان برادر. 190

2-4-5 حضور دختران شعیب در اجتماع. 191

2-4-6 خدمت حضرت مریم در معبد191

3- نتیجه گیری. 193

فصل پنجم: جمع بندی.. 195

بخش اول: منزلت انسانی زن در متن مقدس عبری و قرآن. 198

بخش دوم: منزلت اجتماعی زن در متن مقدس عبری و قرآن. 203

فهرست منابع. 207

Abstract212