نقد و بررسی نظریه اعجاز قرآن در تفسیر التحریر و التنویرword

چکیده

یکی از مباحث مهم و حیاتی در عرصه دین شناسی به معنای عام و علوم قرآنی به معنای خاص، بررسی مسأله اعجاز قرآن کریم است. اعجاز قرآن با محورهای متعددش در هر دوره‌ای لازم است مورد تأمل قرار گیرد تا بدین وسیله کارآمدی خود را در مقام پاسخگویی به شبهات حفظ کند. ابن عاشور، مؤلف مالکی مذهب تفسیر التحریر والتنویر نیز به تبعیت از علمای پیشین، در این عرصه وارد شده و بعد از نگارش مقدمه ای مفصل در باب اعجاز، نکات بدیعی پیرامون وجوه اعجاز(بیانی، علمی، تشریعی و غیبی) مطرح می‌کند. در این پژوهش، علاوه بر استخراج و بررسی این نکات، تلاش شده است به تحلیل، تبیین و نقد آرا و اقوال ایشان، پرداخته شود. از نظریات خاص ایشان این است که حروف مقطعه از اعجازهای علمی قرآن است همچنین امی بودن پیامبر را نه به عنوان وجه اعجاز، بلکه آن را مکملی بر اعجاز قرآن بیان می‌کند. وجوه اعجاز در تفسیر ابن عاشور نیز با تبعیت از آراء متقدمان اما با رویکردهای جدیدی ارائه می‌‌شود. ایشان در اعجاز بیانی مواردی از بلاغت و فصاحت بی سابقه قرآن را با عنوان مبتکرات القرآن ذکر می‌‌کند و یکی از این ابتکارات را ذکر عباراتی می‌‌داند که از دو طرف آن به یک شکل خوانده می‌‌شوند و آن را مقلوب مستوی می‌‌نامد مانند عبارت کل فی فلک /23انبیاء. ایشان از طرفداران اعجاز علمى قرآن بوده و طرح نکات علمى مناسب باآیات را در تفسیرش بدون اشکال دانسته و آن را با ذکر شروطی قابل تطبیق در عصرها و دوره ‌‌های بعد می‌داند همچنین از باب اعجاز علمی مشاهده می‌شود نظریات وی گاه مخالف با نظر مشهور مفسران است.

کلمات کلیدی: ابن عاشور، اعجاز، التحریر والتنویر.

عنوان فهرست مطالب صفحه

مقدمه. 1

فصل اول:کلیات. 4

1-1.کلیات. 5

1-1-1. بیان مسأله. 5

1-1-2. اهمیت موضوع و ضرورت تحقیق. 6

1-1-3. هدف تحقیق. 6

1-1-4. پیشینه تحقیق. 6

1-1-5. سؤالات تحقیق. 8

الف) سؤال اصلی. 8

ب) سؤالات فرعی. 8

1-1-6 . فرضیات تحقیق. 8

1-1-7. روش تحقیق. 9

1-1-8. معرفی ابن عاشور. 9

1-1-9. معرفی تفسیر التحریر و التنویر. 10

1-2. مفاهیم. 11

1-2-1. واژگان دال بر اعجاز در قرآن. 11

الف) «آیه» و «آیات». 11

ب) «بینه» و «بینات». 12

ج)«سلطان». 13

د)«برهان». 13

ه) «معجزه». 14

1-2-2. تحدی قرآن کریم. 14

1-2-2-1. مراحل وآیات مربوط به تحدی. 15

1-2-2-2 تحدی در حروف مقطعه. 18

1-2-2-3. گستره تحدی (شمول افرادی- شمول زمانی- شمول احوالی) 19

1-2-2-4. کمترین حد آیات در تحدی. 22

1-2-3. امی بودن پیامبر، مکملی بر اعجاز قرآن 23

1-2-4. وجوه اعجاز درتفسیر التحریر و التنویر. 24

جمع‌بندی. 26

فصل دوم:اعجاز بیانی. 27

2-1. تعریف اعجاز بیانی. 29

2-2.اعجاز بیانی در الفاظ قرآن. 31

2-2-1 . نوآوری در استعمال واژگان، اصطلاحات و ترکیب‌ها 31

2-2-2. استفاده از الفاظ در معانی جدید. 33

2-2-‌3. ترجیح یک واژه نسبت به الفاظ متقارب المعنی 34

2-2-4. احیای واژگان کم کاربرد. 35

2-3.اعجاز بیانی در اسلوب قرآن. 36

2-3-1. ایجاز. 36

2-3-2. تمثیل. 41

2-3-3. تشبیه. 43

2-3-4 .تضاد (طباق). 44

2-3-5 . مجاز. 46

2-3-6. تقدیم و تأخیر (حصر یا قصر). 46

2-3-7. مقلوب مستوی. 47

2-3-8. تفنن در نقل، با بیان‌ها و واژگان متعدد 48

2-3-9 .حسن مطلع و حسن ختام بدیع آیات. 49

2-3-10. عادات قرآن. 51

2-3-11. تناسب. 51

الف) تناسب آیات. 51

ب) تناسب سوره‌ها. 56

2-4 . صرفه. 57

جمع بندی. 59

فصل سوم:اعجاز علمی. 61

3-1. تعریف اعجاز علمی. 63

3-2.یک اشکال شاطبی در باب مسائل علمی قرآن و نقد آن توسط ابن عاشور 64

3-3. تمایز قرآن با معجزات دیگر انبیا از نگاه ابن عاشور 66

3-4. روایت نبوی در اثبات وجود اعجاز علمی در قرآن و استمرارآن 67

3-5. گستره علوم مرتبط با قرآن. 68

3-6. مراد از آیه «تبیانا لکل شیء »در التحریر والتنویر 69

3-7. قول به تفصیل و شرط تطبیق صحیح علوم با آیات قرآن 69

3-8. کمیت آیات مربوط به اعجاز علمی در تفسیر التحریر والتنویر 71

3-9. تصریح ابن عاشور به آیات مربوط به اعجاز علمی 72

3-9-1. حروف مقطعه. 72

3-9-2. اخبار علمی مطابق با واقعیت تاریخی. 73

3-9-2- 1. غرق شدن فرعون در دریا و سالم ماندن جسم او 73

3-9-2-2. "ملک"، لقب پادشاهان عصر حضرت یوسف 74

3-9-2-3. تقویم عصر اصحاب کهف. 74

3-9-3. اخبار علمی پیرامون خلقت انسان. 75

3-9-3-1. سلاله. 75

3-9-3-2. لقاح نطفه. 76

3-9-3-3. علقه. 76

3-9-3-4. تاریکی سه گانه شکم مادر. 77

3-9-3-5. مراحل رشد جنین. 77

3-9-4. اخبار علمی پیرامون آسمان ها و زمین (کیهانی) 78

3-9-4-1. پیوستگی وگسستگی زمین وآسمان ها( رتق و فتق) 79

3-9-4-2 .نورانی نبودن ذاتی کره ماه. 80

3-9-4-3. کروی بودن زمین. 80

3-9-4-4 .گردش زمین به دور خورشید. 82

3-9-4-5 . سایه. 84

3-9-4-6. سقف بودن آسمان. 85

3-9-4-7. مدار حرکت اجرام آسمانی. 85

3-9-5 . نزول باران به مقدار ثابت در هر سال. 86

3-9-6. اصول استدلال عقلی. 86

3-10. آیات اعجاز علمی و عدم تصریح ابن عاشور. 87

3-10-1.جاذبه زمین. 87

3-10-2. اعماق کوه‌ها. 90

3-10-3. کوچکتر شدن سطح زمین. 90

3-10-4. عدم اختلاط آب دو دریا ناشی از تفاوت چگالی آب شیرین و شور 91

3-10-5. سرعت حرکت خورشید. 91

3-11. تفسیر علمی آیات از منظر ابن عاشور. 92

3-11-1 .آسمان‌ها. 92

3-11-2. گسترش زمین. 92

3-11-3. رعد و برق و باران. 93

3-11-4.چشمه و سفره‌های زیر زمینی. 93

3-11-5. باد. 93

3-11-6 .گردش خون. 93

3-11-7. اختلاف رنگ پوست. 94

3-11-8 .خواب. 94

3-11-9 .مروارید. 94

3-11-10. حریر. 95

3-11-11 .شیشه. 95

3-11-12. آهن. 95

3-11-13. سراب. 96

جمع‌بندی. 97

فصل چهارم:اعجاز تشریعی. 99

4-1 تعریف اعجاز تشریعی. 100

4-2.علت تشریع احکام شرعی در قرآن. 101

4-3.اهداف هشتگانه قرآن از نگاه ابن عاشور. 102

4-4. نمونه‌هایی از اعجاز تشریعی در قرآن. 104

4-4-1. دعوت به توحید. 104

4-4-2.نیکی به والدین. 104

4-4-3. رعایت عدالت اجتماعی. 105

4-4-3-1. توزیع عادلانه اموال در بین مردم به ویژه نیازمندان 106

4-4-3-2.حق زنان و دختران در تقسیم ارث. 106

4-4-3-3.رعایت حقوق یتیمان. 107

4-4-4. تحریم ربا. 107

4-4-5. تلاش در جهت آزادی اسرا. 108

4-4-6 تحریم سخن گفتن به نجوا. 109

4-4-7. تحریم ازدواج‌های جاهلی. 109

4-4-8. ادای امانت به صاحب آن. 110

4-4-9. توقف در مواجهه با شبهات. 111

4-4-10. تحریم زنا. 111

4-4-11. نهی از قتل نفس. 111

4-4-12. نهی از تبذیر. 111

جمع‌بندی. 112

فصل پنجم:اعجاز غیبی. 113

5-1. تعریف اعجاز غیبی. 115

5-2. اقسام اخبار غیبی و پیشگوئیهای قرآن. 115

5-2-1. اخبار غیبی از گذشته (قصه های قرآنی). 116

5-2-1-1. برخی ویژگی‌های قصه‌های قرآنی. 116

5-2- 2 .اخبار غیبی مربوط به زمان حال. 120

5-2-2-1 .خبر از دشمنی و نفاق درونی منافقان. 120

5-2-2-2. خبر دادن از دشمنی و توطئه منافقان با ساخت مسجد ضرار 121

5-2-3. اخبار غیبی مربوط به آینده. 122

5-2-3-1. پیشگویی قرآن و نفی ابد از هماوردی دشمنان با قرآن 122

5-2-3-2. پیشگویی قرآن از آرزوی مرگ نداشتن یهودیان 123

5-2-3-3. پیشگویی قرآن از ساخته شدن مسجدی بین مسجد الحرام ومسجد الأقصی. 123

5-2-3-4. پیشگویی قرآن از گسترش اسلام (فتح مکه و دیگر پیروزی‌ها) 124

5-2-3-5. پیشگویی قرآن در غلبه‌ی روم بر سپاه فارس 125

5-2-3-6. پیشگویی قرآن در تشکیل حکومت دائمی مسلمانان 126

5-2-3-7. پیشگویی قرآن درباره قوم یأجوج و مأجوج 126

5-2-3-8. پیشگویی قرآن از اختراع وسایل نقلیه جدید 127

5-2-3-9 .پیشگویی از احوال وعملکرد منافقان در آینده 128

جمع‌بندی. 130

نتیجه‌گیری نهایی. 131

پیشنهادها. 133

فهرست منابع. 134

الف)منابع فارسی. 134

ب)منابع عربی. 135

ج)مقالات. 138

د)نرم افزار. 138

 مقدمه

 قرآن کریم، به گفته خود، کتابی جهان شمول است و اختصاص به زمان ومکان، نژاد، آداب وسنن خاص ندارد. {ذکری للعالمین}[1] و {نذیرا للبشر}[2]. لازمه این کلیت و دوام و نیز نیازمندی همیشگی بشر به آن، این است که هیچ‌گاه گرد کهنگی بر آن ‌نشیند و همیشه تازه باشد. از آن جا که قران برای تبیین حقایق عالم آمده و حقایق حاکم بر آن، ثابت و غیر متغیر است و از سوی دیگر چون برای هدایت فطرت انسانها آمده و این فطرت تبدیل و دگرگونی نمی‌پذیرد { فطرت الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله}[3] پس قرآن هیچ‌گاه کهنه و مندرس نمی‌گردد. فطرت انسان هم همواره خواهان کمال و نیازمند رهبری است و قرآن کریم در این میان، رابط علمی، فرهنگی فطرت انسان با حقیقت جهان خارج و با خالق هستی بخش جهان است. خدای سبحان ، محتوا و شکل و قالب معجزه ختمیه خود، قرآن را به گونه‌ای تنظیم کرده که همیشه سفره و مأدبه‌ای باشد تا همگان در هر عصری بر سر آن بنشینند و از نعمت‌های معرفتی آن استفاده برند.[4] از امام صادق(×) سؤال شد که چرا قران با تکرار و درس ونشر،جز تازگی اثر دیگری نمی‌پذیرد؟آن حضرت فرمود: « لأن الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض إلی یوم القیامة»[5] یعنی تازگی قرآن برای آن است که خدای تبارک و تعالی آن را برای زمان موقت، یا مردم خاصی نفرستاده و چون همیشگی و همگانی است، در هر دوره‌ای جدید است و در نزد هر مردمی تا روز قیامت، شیرین و پرجذبه است.

امام باقر (×) نیز از باب تشبیه معقول به محسوس، همیشگی بودن قرآن را به همواره بودن دو اختر فروزان آفتاب وماه تشبیه می‌سازد: { یجری کما تجری الشمس والقمر}[6] یعنی قرآن همانند دو اختر پر فروغ خورشید و ماه، همیشه در جریان است و زندگی انسانها را تا پایان دنیا روشن می‌سازد.

در این میان نقش مفسران در نشان دادن هرچه بهتر این فروغ و روشنایی قابل اغماض نیست. تفسیر التحریر و التنویر، تفسیری جامع از عالم مفسر معاصر، محمد بن طاهر ملقب به ابن عاشور می‌باشد. همان گونه که از مقدمه ایشان برمی‌آید؛ از بزرگترین آرزوهای این مفسر از زمانهای دور، نگارش تفسیر قرآن کریم بوده که جامع مصالح دین ودنیا و حاوی کلیات علوم باشد و بتواند دشواری درک وفهم آیات را رفع کند و نیز از بلاغت و بیان نکات علمی و کلیات تشریع بهره جسته وبه تفصیل مکارم اخلاق بپردازد.[7] وی تلاش می کند به هر نحوی که می‌شود، به این آرزوی خود جامه عمل بپوشاند اما هنگامی که بر مسند قضاوت می نشیند دیگر چندان امیدی در تحقق آرزویش نمی‌بیند.[8] اما درنهایت تصمیم می گیرد که از قضاوت کنار رود وتلاش وهمت خود را در تفسیر قرآن به کار گیرد و نکاتی در تفسیر خود بیان کند که مفسران قبل به آن نکات اشاره نکرده اند.[9]

ایشان بیان می‌کند موارد و نکات مربوط به اعجاز قرآن، با مراجعه به تفاسیر دیگر هم به چشم می‌خورد ولی وی نیز خواسته در این عرصه وارد شود. عقیده ابن عاشور بر این بود که نباید تمام تلاش‌های مفسران پیش از خود را نادیده گرفته و نقض نمود. بلکه ایشان به صورت اساسی سعی در تحول و گسترش آرا و نظریات آنان داشت. در واقع از نظر او، این همان روش عالمان مخلص است که نتایج علمی گذشتگان را هیچ نشمرده بلکه در جهت رفع نواقص و ترمیم ضعف‌های آن می‌کوشند. عبارت وی موضع‌گیری روشن ایشان را نسبت به تفاسیر پیشینیان، نشان می‌دهد: «مردم نسبت به اقوال گذشتگان دو دسته اند : یا پایبند و کاملا پیرو اقوال آنها هستند یا چون پتک بر دست در هدم اقوال آنان تلاش می کنند اما حالت سومی وجود دارد که از آن ط

[1] . انعام:90.

[2] . مدثر:36.

[3] . روم:30.

[4]. جوادی آملی، قرآن در قرآن، چاپ سوم، (قم: انتشارات اسوه، آذر 1381ش.)، ج 1، ص313.

[5] . محمد باقر مجلسى، ‏بحار الأنوار، (محقق / مصحح: جمعى از محققان)‏، (بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی،‏1403 ق‏)، ج2، ص 280.

[6] .محمدباقر مجلسی، ج23، ص 197.

[7] . محمد بن طاهر [ابن عاشور]، التحریر و التنویر، بی جا، بی تا ، ج1، ص 5.

[8] . همان، ص 6.

[9] . همان، ص7.