احساس عدالت و رابطه آن با گرایش¬های سیاسی (مطالعه¬ی شهر تهران)

چکیده

منظور از گرایش؛ جهت­گیری افراد نسبت به موضوعات و مسائل مختلف جامعه و بطور خاص در این پژوهش جهت­گیری­های سیاسی افراد است. در واقع افراد هر جامعه بنا بر عوامل متعددی به گرایش­های سیاسی مختلفی نظیر اصلاح‌طلبی، محافظه­کاری و رادیکالیزم تمایل می­یابند. بر همین اساس، مطالعه گرایش­ها برای مجریان و دست­اندرکاران برنامه­ریزی اجتماعی اهمیت و فایده چشمگیری دارد. علاوه بر این، به منظور پیش­بینی رفتار نیز مطالعه گرایش­ها اهمیت دارد. بنابراین هدف این پژوهش مطالعه احساس عدالت و رابطه آن با گرایش­های سیاسی است تا بتوان از طریق همگرایی­های ارزشی و هنجاری به شناخت هم­سویی­های رفتاری دست یافت و در جهت ایجاد جامعه­ای عدالت­محور برای همه طبقات و گروه­های مختلف اجتماعی گام برداشت.

روش تحقیق در این پژوهش ترکیبی است از روش­های کمی و کیفی. درواقع به منظور شناخت مشخصه­های مختلف گرایش­های سیاسی در ابتدا بصورت هدفمند به مصاحبه با افراد پرداختیم. پس از تعیین شاخص­های مطلوب، روش کمی مبتنی بر پیمایش مورد استفاده قرار گرفت.

بر اساس یافته­های حاصل از پژوهش می­توان گرایش­های سیاسی را به صورت یک طیف در نظر گرفت که در یک سوی آن گرایش سیاسی محافظه­کار و در مقابلش گرایش سیاسی رادیکال قرار دارد. در میان دو سر طیف نیز گرایش سیاسی اصلاح­طلبی وجود دارد. در حالی­که گرایش سیاسی محافظه­کار با مولفه­های دینداری و رضایتمندی سیاسی بالا مشخصه­سازی می­شود. گرایش سیاسی رادیکال با عدم مناسک­گرایی، کاهش احساس عدالت سیاسی و رضایتمندی سیاسی شناخته می­شود. در واقع عدم رضایتمندی سیاسی مرزی تفکیکی میان اصلاح­طلبی و گرایش سیاسی رادیکال است. تا زمانی­که با احساس بی­عدالتی مواجه باشیم در قلمرو اصلاح­طلبی قرار داریم. هرچه میزان نارضایتی سیاسی افزایش یابد در جهت گرایش سیاسی رادیکال گام خواهیم برداشت.

چهار

واژگان کلیدی: گرایش سیاسی (محافظه­کار، اصلاح­طلب، رادیکال)، احساس عدالت (اجتماعی، اقتصادی، سیاسی)، رضایتمندی (اجتماعی، اقتصادی، سیاسی)، طبقه اجتماعی، دینداری، تهران.
فهرست مطالب (اجمالی)

عنوان صفحه

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1 مقدمه...................................... 2

2-1 طرح مسئله.................................. 3

3-1 اهداف پژوهش................................ 5

4-1 ضرورت و اهمیت موضوع......................... 5

5-1 مرور پیشینه پژوهش.......................... 12

6-1 جمع­بندی فصل................................. 28

فصل دوم: مبانی نظری پژوهش

1-2 مقدمه...................................... 30

2-2 دیدگاه­های مربوط به گرایش‌های سیاسی.......... 31

3-2 نظریه‌های مربوط به گرایش سیاسی.............. 36

4-2 دیدگاه­های مربوط به عدالت................... 49

5-2 احساس عدالت................................ 60

6-2 چارچوب نظری پژوهش.......................... 62

7-2 فرضیه­های پژوهش............................. 67

8-2 مدل نظری پژوهش............................. 68

فصل سوم: روش پژوهش

1-3 مقدمه...................................... 70

2-3 جامعه آماری................................ 71

3-3 واحد مطالعه................................ 71

4-3 واحد تحلیل.................................. 71

5-3 روش نمونه‌گیری و حجم نمونه..................... 71

6-3 نحوه­ی جمع­آوری اطلاعات......................... 72

7-3 پایایی و روایی............................. 73

8-3 تعاریف نظری و عملیاتی متغیرها............... 74

پنج

9-3 جمع­بندی فصل................................. 114

عنوان صفحه

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده­ها و یافته­های پژوهش

1-4 مقدمه...................................... 116

2-4 آمار توصیفی................................ 117

3-4 ویژگی­های زمینه­ای نمونه...................... 117

4-4 چگونگی توزیع متغیر وابسته (گرایش سیاسی پاسخگویان)119

5-4 چگونگی توزیع عوامل مؤثر بر گرایش­ سیاسی پاسخگویان119

6-4 آزمون فرضیه­ها.............................. 127

7-4 تحلیل رگرسیون............................... 140

فصل پنجم: نتیجه­گیری

1-5 مقدمه...................................... 143

2-5 مروری بر مباحث نظری........................ 144

3-5 نگاهی بر نتایج حاصل از مصاحبه.............. 146

4-5 نگاهی بر نتایج حاصل از پیمایش.............. 152

5-5 نقد و بررسی نظریه­ها........................ 156

6-5 پیشنهادها.................................. 159

7-5 محدودیت­های پژوهش............................ 159

8-5 مشکلات پژوهش................................ 159

فهرست منابع.................................... 160

پیوست 1........................................ 170

	شش

فهرست مطالب (تفصیلی)

عنوان صفحه

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1 مقدمه...................................... 2

2-1 طرح مسئله.................................. 3

3-1 اهداف پژوهش................................ 5

4-1 ضرورت و اهمیت موضوع......................... 5

الف: گرایش­های سیاسی......................... 6

ب: عدالت.................................... 8

ج: تاریخ مطالعات عدالت...................... 11

5-1 مرور پیشینه پژوهش.......................... 12

1-5-1 پیشینه پژوهش در ایران درباره گرایش­های سیاسی12

2-5-1 پژوهش‌های خارجی مربوط به گرایش سیاسی... 16

3-5-1 پیشینه پژوهش‌های عدالت در ایران........ 22

4-5-1 پژوهش‌های خارجی مربوط به عدالت......... 26

6-1 جمع­بندی فصل................................. 28

فصل دوم: مبانی نظری پژوهش

1-2 مقدمه...................................... 30

2-2 دیدگاه­های مربوط به گرایش‌های سیاسی.......... 31

1-2-2 تعریف مفهوم نگرش...................... 31

2-2-2 ابعاد و انواع گرایش‌های سیاسی.......... 34

3-2 نظریه‌های مربوط به گرایش سیاسی.............. 36

1-3-2 نظریه­های تضادگرا...................... 36

2-3-2 نظریه­های کارکردگرا.................... 41

3-3-2 نظریه­های مکتب کنش متقابل نمادین........ 44

4-3-2 نظریه روانشناختی و جنبش­های اجتماعی..... 46

5-3-2 جمع­بندینظریه­های مرتبط با گرایش­های سیاسی48

	هفت

عنوان صفحه

4-2 دیدگاه­های مربوط به عدالت................... 49

1-4-2 سنت مارکسیسم.......................... 53

2-4-2 سنت فایده­گرایان....................... 54

3-4-2 سنت مساوات­طلبان....................... 55

4-4-2 دیدگاه جان راولز...................... 56

5-2 احساس عدالت................................ 60

6-2 چارچوب نظری پژوهش.......................... 62

7-2 فرضیه­های پژوهش............................. 67

1-7-2 فرضیه­های­اصلی.......................... 67

2-7-2 فرضیه­های فرعی­......................... 67

8-2 مدل نظری پژوهش............................. 68

فصل سوم: روش پژوهش

1-3 مقدمه...................................... 70

2-3 جامعه آماری................................ 71

3-3 واحد مطالعه................................ 71

4-3 واحد تحلیل.................................. 71

5-3 روش نمونه‌گیری و حجم نمونه..................... 71

6-3 نحوه­ی جمع­آوری اطلاعات......................... 72

7-3 پایایی و روایی............................. 73

8-3 تعاریف نظری و عملیاتی متغیرها............... 74

1-8-3 متغیر وابسته؛ گرایش سیاسی.............. 74

1-1-8-3 محافظه­کاری.......................... 74

2-1-8-3 اصلاح­طلبی............................ 84

3-1-8-3 رادیکالیسم......................... 88

2-8-3 تعاریف نظری و عملیاتی متغیر مستقل اصلی: احساس عدالت (بی عدالتی)............................................... 94

1-2-8-3 احساس عدالت اقتصادی................ 96

هشت

2-2-8-3 احساس عدالت سیاسی.................. 98

عنوان صفحه

3-2-8-3 احساس عدالت اجتماعی................ 101

3-8-3 تعاریف نظری و عملیاتی متغیر میانجی (احساس رضایتمندی/ نارضایتی)............................................... 104

4-8-3 تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای کنترل.... 106

1-4-8-3 طبقه اجتماعی....................... 106

2-4-8-3 جنسیت.............................. 109

3-4-8-3 سن................................. 110

4-4-8-3 دینداری............................ 110

5-4-8-3 میزان استفاده از رسانه­های جمعی...... 113

9-3 جمع­بندی فصل................................. 114

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده­ها و یافته­های پژوهش

1-4 مقدمه...................................... 116

2-4 آمار توصیفی................................ 117

3-4 ویژگی­های زمینه­ای نمونه...................... 117

1-3-4 سن پاسخگویان.......................... 117

2-3-4 جنس پاسخگویان......................... 118

3-3-4 سطح سواد پاسخگویان.................... 118

4-4 چگونگی توزیع متغیر وابسته (گرایش سیاسی پاسخگویان)119

5-4 چگونگی توزیع عوامل مؤثر بر گرایش­ سیاسی پاسخگویان119

1-5-4 احساس عدالت (اجتماعی، اقتصادی و سیاسی) در میان پاسخگویان119

2-5-4 شاخص احساس عدالت در میان پاسخگویان.... 120

3-5-4رضایتمندی (اجتماعی، اقتصادی و سیاسی) در میان پاسخگویان 121

4-5-4 شاخص رضایتمندی در میان پاسخگویان...... 121

5-5-4 میزان استفاده از رسانه­های جمعی......... 122

1-5-5-4 رسانه­های داخلی..................... 122

2-5-5-4 رسانه­های خارجی..................... 123

6-5-4 میزان استفاده از شبکه­های ماهواره...... 123

نه

7-5-4 دینداری پاسخگویان..................... 124

عنوان صفحه

8-5-4 میزان انجام مناسک­ دینی.................. 124

9-5-4طبقه اجتماعی پاسخگویان................ 125

6-4 آزمون فرضیه­ها.............................. 127

1-6-4 فرضیه­­های اصلی......................... 127

2-6-4 فرضیه­های فرعی......................... 138

7-4 تحلیل رگرسیون............................... 140

فصل پنجم: نتیجه­گیری

1-5 مقدمه...................................... 143

2-5 مروری بر مباحث نظری........................ 144

3-5 نگاهی بر نتایج حاصل از مصاحبه.............. 146

4-5 نگاهی بر نتایج حاصل از پیمایش.............. 152

1-4-5 یافته­های توصیفی....................... 152

2-4-5 یافته­های علّی.......................... 153

5-5 نقد و بررسی نظریه­ها........................ 156

6-5 پیشنهادها.................................. 159

7-5 محدودیت­های پژوهش............................ 159

8-5 مشکلات پژوهش................................ 159

فهرست منابع.................................... 160

پیوست 1........................................ 170

	ده

فهرست جدول‌ها

عنوان صفحه

جدول (1-2): نظریات بعضی از اندیشمندان راجع به عدالت 50

جدول (1-3): ضریب آلفای کرونباخ متغیرهای وابسته و مستقل اصلی 73

جدول (2-3): ضریب آلفای کرونباخ متغیرهای میانجی و کنترل 74

جدول (3-3): معرف، سطح اندازه­گیری، دامنه تغییر و حداکثر امتیاز مولفه اعتقاد به جامعیت دین و توطئه خارجی....... 82

جدول (4-3): همبستگی درونی و آلفای مربوط به مولفه اعتقاد به جامعیت دین............................................... 83

جدول (5-3): معرف، سطح اندازه­گیری، دامنه تغییر و حداکثر امتیاز مولفه گسترش حوزه عمومی.......................... 87

جدول (6-3): معرف، سطح اندازه­گیری، دامنه تغییر و حداکثر امتیاز مولفه تشکیل حکومت اسلامی........................ 93

جدول ( 7-3): معرف، سطح اندازه­گیری، دامنه تغییر و حداکثر امتیاز مولفه مخالفت با جمهوری اسلامی و ولایت فقیه......... 94

جدول (8-3): معرف، سطح اندازه­گیری، دامنه تغییر و حداکثر امتیاز مولفه برابری فرصت­های اقتصادی................... 98

جدول (9-3): معرف، سطح اندازه­گیری، دامنه تغییر و حداکثر امتیاز مولفه مشروعیت نظام و حاکمان آن................. 101

جدول (10-3) معرف، سطح اندازه­گیری، دامنه تغییر و حداکثر امتیاز مولفه عدم تبعیض­ها اجتماعی............................ 103

جدول (11-3): معرف، سطح اندازه­گیری، دامنه تغییر و حداکثر امتیاز مولفه رضایت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی........... 105

جدول (12-3): گروه­های شغلی....................... 108

جدول (13-3): معرف، سطح اندازه­گیری، دامنه تغییر و حداکثر امتیاز مولفه اعتقادی، عاطفی و مناسکی.................. 112

جدول (1-4): توزیع فراوانی و درصد سن پاسخگویان.. 117

جدول (2-4): توزیع فراوانی و درصد جنس پاسخگویان. 118

یازده

جدول (3-4): توزیع فراوانی و درصد میزان سواد پاسخگویان 118

عنوان صفحه

جدول (4-4): توزیع فراوانی و درصدی شاخص گرایش سیاسی (محافظه­کار، اصلاح­طلب و رادیکال) پاسخگویان................... 119

جدول (5-4): توزیع فراوانی و درصدی شاخص احساس عدالت (اجتماعی، اقتصادی و سیاسی) پاسخگویان..................... 120

جدول (6-4): توزیع فراوانی و درصدی شاخص احساس عدالت پاسخگویان120

جدول (7-4): توزیع فراوانی و درصدی شاخص رضایتمندی (اجتماعی، اقتصادی و سیاسی) پاسخگویان..................... 121

جدول (8-4): توزیع فراوانی و درصدی شاخص رضایتمندی پاسخگویان 121

جدول (9- 4): توزیع فراوانی و درصدی شاخص استفاده از رسانه­های داخلی122

جدول (10- 4): توزیع فراوانی و درصدی شاخص استفاده از رسانه­های خارجی............................................... 123

جدول (11- 4): توزیع فراوانی و درصد استفاده پاسخگویان از شبکه­های ماهواره........................................ 123

جدول (12-4): توزیع فراوانی و درصدی شاخص کلی دینداری پاسخگویان124

جدول (13-4): توزیع فراوانی و درصدی شاخص انجام مناسک دینی پاسخگویان 125

جدول (14-4): توزیع فراوانی و درصد شاخص طبقه اجتماعی عینی 125

جدول (15-4): توزیع فراوانی و درصد طبقه ذهنی پاسخگویان126

جدول (16-4): رابطه انواع گرایش سیاسی و احساس عدالت (به درصد) 127

جدول (17-4): رابطه گرایش سیاسی رادیکال و احساس عدالت (به درصد) 128

جدول ( 18- 4): رابطه بین گرایش سیاسی محافظه­کار و احساس عدالت (به درصد) ............................................... 129

جدول (19-4): گرایش اصلاح‌طلبی برحسب احساس عدالت اجتماعی و رابطه آن با عدالت سیاسی................................. 130

جدول (20-4): گرایش اصلاح‌طلبی برحسب احساس عدالت اقتصادی و رابطه آن با عدالت سیاسی................................. 130

جدول (21-4): رابطه احساس عدالت و میزان رضایتمندی (به درصد) 131

جدول (22-4): رابطه گرایش سیاسی و احساس عدالت اجتماعی در میان افراد با طبقه اجتماعی متوسط.................... 133

دوازده

جدول (23-4): رابطه گرایش سیاسی و احساس عدالت اقتصادی در میان افراد با طبقه اجتماعی متوسط.................... 133

عنوان صفحه

جدول (24-4): رابطه گرایش سیاسی و احساس عدالت سیاسی در میان افراد با طبقه اجتماعی پایین........................... 134

جدول (25-4): رابطه گرایش سیاسی و احساس عدالت اقتصادی در میان افراد با طبقه اجتماعی پایین..................... 135

جدول (26-4): رابطه گرایش سیاسی و احساس عدالت اجتماعی در میان افراد با طبقه اجتماعی پایین..................... 135

جدول (27-4): رابطه میان دینداری و احساس عدالت سیاسی در میان محافظه­کاران (به درصد)........................... 136

جدول (28-4): رابطه گرایش سیاسی با میزان رضایتمندی پاسخگویان (به درصد) ......................................... 137

جدول (29-4): رابطه میان دینداری و گرایش سیاسی در بین پاسخگویان138

جدول (30-4): رابطه گرایش­های سیاسی با مناسک دینی پاسخگویان (به درصد) ............................................... 139

جدول (31-4): نتایج حاصل از تحلیل رگرسیونی چند متغیره شاخص گرایش سیاسی و سایر متغیرها............................ 140

	سیزده

فهرست شکل‌ها

عنوان صفحه

شکل (1-1): عوامل مؤثر بر احساس بی­عدالتی......... 24

چهارده

شکل (1-2): مدل نظری احساس عدالت و رابطه آن با گرایش­های سیاسی68

فصل اول

کلیات تحقیق

 1-1 مقدمه

ریشه‌یابی و توضیح واقع‌بینانه بروز پدیده‌ها و دگرگونی‌های جامعه‌ای چون ایران، بدون پرداختن به لایه‌های گوناگون فرهنگی و گرایش‌های مختلف اجتماعی از یک سو و شناخت عمیق عناصر و ارزش‌های قوام بخش از سوی دیگر، امری محتمل به نظر نمی‌رسد. در واقع ترکیب و درهم‌تنیدگی عوامل متعدد در طول تاریخ پر فراز و نشیب ایران سبب شده است که به رغم تکثر و تنوع زبانی، نژادی و مذهبی، نوعی همگرایی ارزشی و هنجاری در ایران پدید آید که خود به نحوی به بروز نوعی همسویی رفتاری منجر شده است. به این ترتیب، چنان که بیشتر پژوهشگران مسائل ایران خاطر نشان کرده‌اند، درک نمونه‌ای مانند ایران، در گرو مطالعاتی پردامنه و تحلیل‌هایی چندسویه است؛ مطالعه و تحلیل‌هایی که بتواند چنین وضعیتی را مبتنی بر قالب‌بندی‌ها و مفهوم‌سازی‌های بدیع، به شکلی علمی نشان دهد (سریع‌القلم، 1386: 10).

بنابراین در این فصل از پژوهش، که مربوط به کلیات تحقیق است، به طرح مسئله پژوهش، سوال‌ها و اهداف آن و ارائه تعریفی مقدماتی از گرایش­های سیاسی و عدالت- به­عنوان ارزشی اجتماعی- خواهیم پرداخت.

نکته قابل ذکر این است که در رابطه با احساس عدالت و گرایش­های سیاسی، مطالعات محدودی- خصوصاً در ایران- انجام شده است. بنابراین در پیشینه تحقیقات در ایران، صرفاً پایان‌نامه­ها مورد واکاوی قرار خواهند گرفت. تعداد معدودی مقاله پژوهشی نیز به طور مجزا درباره عدالت اجتماعی و یا در رابطه با گرایش سیاسی نگاشته شده­اند که به دلیل ارتباط محدود با مسئله پژوهش حاضر از ذکر آن­ها اجتناب گردید. کتاب­هایی نیز در زمینه سنجش ارزش­ها و نگرش­ها- برگرفته از پیمایش­های اجتماعی (نظیر محسنی، 1379)- نگارش یافته که متاسفانه حتی در بخش ارزش­های اجتماعی نیز به عدالت نپرداخته­اند، همچنین گرایش­ها نیز مورد بی­توجهی واقع شده­اند. البته در پیمایش ارزش­ها و نگرش­های ایرانیان در سال 1379 این موضوع مورد بررسی قرار گرفته است که به دلیل جنبه صرفاً آماری مباحث، از آوردن آن نیز پرهیز کردیم. در بخش پژوهش­های خارجی نیز صرفاً مقالات پژوهشی مورد بررسی قرار گرفت.

 2-1 طرح مسئله

در جوامع مدرن و پیچیده امروزی یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی، نهاد یا نظام سیاسی است که نقش تعیین کننده­ای در همه ابعاد جامعه ایفا می‌کند؛ در نتیجه از جوانب مختلف، زندگی انسان­ها را تحت تأثیر قرارمی­دهد. به عنوان مثال، یکی از مهم­ترین نقش­های نظام سیاسی کنترل و توزیع منابع کمیاب اقتصادی و سیاسی در جامعه است، اما سیاست­های اتخاذ شده دولت­ها در این موارد، همه اقشار و طبقات جامعه را یکسان تحت تأثیر قرار نمی‌دهد: این سیاست­ها به بعضی از اقشار جامعه سود فراوانی رسانده، برخی دیگر را تحت فشار قرار می­دهد. این وضعیت، اقشار و طبقات جامعه را به واکنش وامی­دارد، بطوری­که برخی از افراد، از سیاست­ها و برنامه­های دولت بسیار خشنود و راضی شده و نگرش و گرایش مثبت نسبت به آن نشان داده و از آن طرفداری می‌کنند. اقشار دیگر که سیاست­های دولت به آن­ها کمتر نفع می‌رساند، یا حتی آنها را تحت فشار قرار داده و به آن­ها آسیب می­رساند از نظام سیاسی ناراضی شده و نگرش یا گرایش منفی نسبت به آن نشان می‌دهند. گروه­های اخیر ممکن است احساس تبعیض و بی‌عدالتی کرده، خواهان تغییر در سیاست­های دولت و یا حتی خود نظام سیاسی شوند.

در نتیجه، اقشار مختلف جامعه در اثر سیاست­های مربوط به نحوه توزیع منابع و عوامل متعدد دیگر به گرایش­های سیاسی مختلفی نظیر اصلاح‌طلبی، محافظه­کاری و افراط­گرایی تمایل می­یابند، که رفتارهای شهروندان را متأثر می‌سازد. بر همین اساس، مطالعه گرایش­های سیاسی مردم برای مجریان و دست­اندرکاران برنامه­ریزی اجتماعی اهمیت و فایده چشمگیری دارد. علاوه بر این، به منظور پیش‌بینی رفتار شهروندان نیز مطالعه گرایش­های سیاسی آنان اهمیت بسزایی دارد. به علت همین گرایش‌های مختلف است که در جوامع امروزی احزاب و گروه­های سیاسی مختلفی با گرایش­ها و ایدئولوژی­های سیاسی مختلف چون احزاب رادیکال، اصلاح طلب و محافظه کار و غیره شکل می‌گیرد و بخشی از مردم از هرکدام از آن­ها طرفداری می‌کنند.

همان­طور که گفته شد، عوامل متعددی بر شکل­گیری گرایش سیاسی افراد تاثیرگذارند: عواملی چون سن، جنسیت، تمایل به سنت­گرایی/تجدد، نوع رسانه­های مورد استفاده، گروه­های مرجع و عوامل متعدد دیگر بر نوع گرایش سیاسی افراد نسبت به نظام سیاسی حاکم، که همه آن­ها در یک تحقیق قابل بررسی نمی­باشد. از این­رو تمرکز پژوهش حاضر بر احساس عدالت